Theo nương lịch của người Pa Cô, hàng năm sau khi thu hoạch vụ mùa, người dân trong làng chuẩn bị cho Lễ  hội A Da (Tết truyền thống, Mừng lúa mới).

Người Pa Cô có hai hình thức tổ chức A Da: A Da Koonh và A Da Kăn. Tuy thời gian tổ chức, ý nghĩa lễ hội giống nhau nhưng lại khác về quy trình, quy mô thực hiện. A Da Koonh hay còn gọi là A Da Pựt: Tổ chức quy mô lớn, ở phạm vi toàn làng (Koonh nghĩa là Bố; Pựt nghĩa là lớn). A Da Kăn hay còn gọi là A Da kâr loh ku mo (hàng năm): Tổ chức quy mô nhỏ, (Kăn nghĩa là Mẹ; Kumo nghĩa là Năm).

A Da Koonh thông thường 3-5 năm tổ chức một lần, hoặc khi làng được mùa lớn. Thời gian tổ chức thường vào cuối tháng 12 âm lịch. Đây là lễ hội lớn có tổ chức nghi lễ đâm trâu. Số lượng khách mời đông, bao gồm con cháu trong làng ở xa và các già làng trưởng họ, bạn bè, thân hữu của các làng kết nghĩa. Đây được xem như một lễ hội lớn của cộng đồng người Pa Cô và mang tính liên làng.

A Da Kăn được tổ chức hàng năm, thường vào giữa tháng 11 âm lịch, không có nghi lễ đâm trâu, lượng khách ít, chỉ con cháu trong gia đình, làng bản.

Cũng như các lễ hội khác, ngoài công việc chuẩn bị, lễ A Da Koonh của người Pa Cô được chia ra 2 phần chính: phần Lễ và phần Hội. Địa điểm tổ chức phần Lễ chủ yếu diễn ra tại sân và Mòong chung của làng, đối với phần hội không gian diễn ra trong các gia đình, làng bản, không kể ngày và đêm. Đối tượng cúng lễ là chủ làng, các trưởng họ, rồi đến con cháu trong làng và các già làng trưởng họ, bạn bè, thân hữu của các làng kết nghĩa.

Lễ hội A Da Koonh tại Làng A Năm, xã Hồng Vân

Quy trình tổ chức lễ hội A Da Koonh

I. Các hoạt động chuẩn bị

1. Moọt  kâr hoọt (lễ giao ước)

A Da Koonh là một lễ hội lớn mang tính cộng đồng và liên làng. Vì vậy, để tổ chức lễ hội, ngoài việc chuẩn bị vật chất cần có tinh thần đoàn kết cao giữa các già làng, trưởng họ cùng các thành viên trong làng. Trước lúc quyết định tổ chức lễ A Da Koonh phải có một cuộc giao ước giữa già làng, các trưởng họ để hứa với các vị thần linh và ấn định thời gian tổ chức gọi là lễ giao ước (Moọt kâr hoọt).

Moọt kâr hoọt được thực hiện bởi chủ làng và trưởng họ, tại Moòng (gian khách của ngôi nhà dài). Sau khi đã thống nhất, vị chủ làng tiến hành Ta nôm (khấn ước) bằng cách: lấy một cái ché không, đặt trước bàn thờ bỏ vào đó một ít trấu, nước, gạo và cần rượu, rồi dùng tay đậy miệng ché lại, miệng khấn định ước:

Nội dung khấn ước: “Đây là chum rượu định ước của con cháu làng bản, khi nào rượu trong chum này lên men chín thì lễ hội A Da chính thức được mở. Cầu mong cho rượu cần này thơm ngon, đừng chua, đừng lạt, cho A Da được vui vẻ trọn vẹn”.

Đây là bình rượu tượng trưng, để vậy cho đến khi lễ A Da Koonh chính thức, người ta đem đổ nước trong bình đi. Qua nghi lễ này, người Pa Cô xem như là một nghi lễ ấn định thời gian cũng như sự thống nhất cao của các vị trưởng họ trong cộng đồng. Sau khi ấn định thời gian, họ sẽ thông báo cho các thành viên trong dòng họ của mình để sắp xếp công việc và chuẩn bị cho lễ hội.

2. Cha choot (lễ chuẩn bị)

A Da Koonh là lễ lớn nên thời gian chuẩn bị khá dài và tập trung nhiều nhân lực. Để công việc chuẩn bị cho lễ A Da Koonh đi vào chính thức, chủ làng làm một lễ cúng thông báo cho các vị Giàng biết là con cháu trong làng sẽ lên rừng, xuống suối tìm kiếm thực phẩm ngon để làm lễ hội A Da Koonh, mong các vị Giàng phù hộ cho con cháu sức khỏe, gặp điều may mắn trong suốt thời gian chuẩn bị.

Về lễ vật và thực phẩm, người Pa Cô chuẩn bị cho ngày hội này chủ yếu là các món ăn như: các loại thịt, cá được bẫy bắt trên rừng và bảo quản qua hình thức như: nướng, phơi khô, bỏ vào ống tre gác lên bếp. Đặc biệt trong lễ hội này phải chuẩn bị một lễ vật không thể thiếu đó là con A húi (một loại chuột béo, mỏ dài đuôi ngắn).

Về thức ăn, người Pa Cô chuẩn bị các loại bánh đãi khách, được chọn lấy từ những loại gạo ngon (Tre, Ra dư, Cu da) và các loại nếp ( Aham, Cu chah, Cu hom). Tiêu biểu có các loại bánh được chế biến từ gạo nếp như: ACoát, Azưh (bánh giã nhuyễn trộn me gói lá dong), Hoor (nướng trong ống tre)...

Về thức uống, người Pa Cô chuẩn bị các loại rượu như: (a riêu) như rượu cần, rượu trắng (siêu) được nấu từ sắn, gạo, rượu mía (aviet)…

Theo tập tục người Pa Cô, để tránh mọi điều không may mắn, trong thời gian chuẩn bị lễ hội, họ dùng lá cây lau lách cuộn tròn phần ngọn lại và treo chắn ngang ngay giữa cổng chính của làng để làm dấu hiệu cấm người lạ mặt vào làng.

 Ngày cuối cùng trước khi diễn ra lễ hội chính thức, các gia đình chuẩn bị các loại giống cây trồng, mỗi loại chỉ một cây hay một hạt. Riêng đối với bà mẹ lúa mỗi gia đình chọn loại cây khỏe đẹp, bó lại thành một bó to, sau đó, họ tập hợp sắp xếp thứ tự gọn gàng ở góc trái của Mòong. Các giống cây trồng khác đều được đeo các loại trang sức như; hạt cườm, mã não; cây lúa được đeo nhiều nhất. Ở gian giữa Mòong là nơi cúng bái nên được trang trí trưng bày tất cả các loại thổ cẩm đẹp, quý.

3. Trang trí cột lễ tế trâu - Nọc

Việc dựng cột lễ (Nọc) cũng được tiến hành. Cột đâm trâu của người Pa Cô tuy đơn giản nhưng mang nhiều ý nghĩa. Cột được chia ra ba bộ phận chính, làm bằng cây thân gỗ, có đường kính khoảng 20-30cm, cao khoảng 2,5 - 3m.

Việc trang trí cột lễ đâm trâu và các mâm cúng Giàng được người Pa Cô chuẩn bị rất công phu, do nam giới đảm nhiệm. Phía trên đầu cột có điêu khắc hoa văn biểu tượng cho con người. Phần phụ là hai thanh tre cao vút (anoih) tạo biểu tượng của bông lúa ngả về hướng mặt trời mọc và hướng mặt trời lặn với ý nghĩa: Hướng Mặt trời mọc cầu mong xuống phía đồng bằng (người Kinh) thực hiện việc trao đổi buôn bán vật dụng như cồng, chiêng, dao, a vinh, áo quần, muối… được thuận lợi. Hướng mặt trời lặn qua nước bạn Lào, Tà ôi (Cân tua) mua đổi được nhiều Dèng, trâu bò, dê lợn… suôn sẻ, khỏe mạnh…). Phần ngọn của 2 thanh tre (a noi) có treo một cái mâm gỗ nhỏ hình vuông (Văr) xung quang có các dải vải màu đỏ. Đây là mâm cỗ A Da dành cho những linh hồn đang lơ lửng ở trên không trung, không thể xuống mặt đất dùng tiệc của lễ hội được.

4. Làm giàn cúng - Parong

Kết hợp với việc làm cột Lễ, người Pa Cô làm một giàn cúng ba tầng (Parong) cao khoảng 1,2m để đặt lễ cúng ba vị thần như sau: Tầng thứ nhất dành cho thần đất (Giàng Cu tiec): tầng thứ 2 dành cho thần nước (Giàng thần sông, suối, hồ); tầng thứ 3 là tầng dành cho thần trời (Giàng Âr bang). Phía sau dàn cúng người Pa Cô dựng thêm một cây tre, phần đầu chẻ loe ra, đan lại thành hình chiếc phễu để gọi là (A Ruông rọ) được đặt ở trên cao nhấ dành cho vị thần rừng xanh (Cu Tăng)

Các nghi lễ chuẩn bị

Vai trò của các vị thần linh trong đời sống của người Pa Cô nói chung và sản xuất nông nghiệp nói riêng có một vị trí quan trọng, chi phối mọi hoạt động của họ, thể hiện qua quy trình, quy mô cúng tế.

Quy trình: các nghi lễ cúng thường diễn ra 2 giai đoạn:

- Thâu (Giao lễ vật sống):  Nghi lễ này để trình báo cho các Giàng, thần linh các lễ vật đang còn sống như: Trâu, bò, dê, lợn, gà cho các vị Giàng thần linh thấy được các lễ vật trọn vẹn dành cho mình.

- Tân tức (Cúng chín)  Nghi thức  này diễn ra khi lễ  hội chính thức, các lễ vật đã được nấu nướng, chế biến ra nhiều món ngon đặc biệt mời các vị Giàng, Thần linh chung vui thưởng thức.

Lễ vật: có gà, cơm, bánh quát, gạo, cá được nướng chín rồi cắm vào một que tre chẻ tua ra gọi là kim sau đó cắm vào bát cơm hay gạo.

Nhạc lễ: Trong quá trình cúng người Pa Cô sử dụng chiêng và trống, cùng những điệu múa.

Nghi thức: trong các nghi lễ cúng tế thần linh ở người Pa Cô được thể hiện rất trang trọng với nhiều nghi thức tẩy uế, khấn vái, dâng hiến (ném gạo và các vật lên mời Yàng), xin quẻ bằng nhiều hình thức khác nhau. Cụ thể như sau:

Nghi lễ a xa a rah (lễ tẩy rửa)

Trước khi làng Pa Cô tổ chức lễ A Da Koonh phải làm lễ tẩy rửa (a xa a rah) để xua đuổi tà ma và những điều xấu xa ra khỏi làng. Đây là một nghi lễ rất quan trọng không thể thiếu được trong các lễ hội lớn của người Pa Cô.

Người Pa Cô cho rằng: trong cuộc sống làm ăn trong một năm, nhiều lúc các thành viên trong làng vô tình làm ảnh hưởng tới các vị Giàng hoặc những điều chưa tốt với các thành viên hoặc có một số mâu thuẫn nhỏ trong công việc. Đặc biệt người Pa Cô kiêng kị nhất là những cái chết xấu của người lạ xảy ra trong khu vực của làng. Vì vậy, lễ tẩy rửa sẽ xua đuổi những linh hồn dữ của người lạ và người trong làng để xóa sạch mọi tội lỗi, bất hòa giữa các thành viên, mong các Giàng bỏ qua, để bản làng được trong sạch, cho các vị Giàng vui lòng dự hội.

Hình thức của nghi lễ này tuy đơn giản nhưng đầy tính ma thuật. Tùy một số thôn, lễ này được tiến hành như sau:

Cách thứ nhất: người chủ làng ra đầu làng lấy 2 tàu lá đoác. Dùng một bắp chuối rừng bổ đôi rồi đặt lên trên 2 tàu lá đoác cùng với 2 quả chuối. Bên trong có bỏ ớt và các quả chuối non được cắt nhỏ. Dùng một con gà trống để cúng sống báo hiệu với thần linh là họ sẽ tiến hành lễ tẩy uế. Sau đó chủ làng cử 2 người kéo 2 tàu lá cùng với các vật phẩm đi hai ngả bao quanh làng, đến một điểm có bến nước hay một con suối của làng.

Cách thứ hai: Chủ làng lấy 2 con gà (một con gà trống lớn và một con gà con), 1 quả trứng ra đầu làng để cúng. Sau khi cúng sẽ thả con gà bé ra và vất bỏ quả trứng đi. Theo quan niệm của người Pa Cô: gà con và trứng sẽ mang những điều xui xẻo đi. Sau khi tiến hành xong nghi lễ cúng sống, người ta làm thịt gà cho lễ cúng chín và thả trôi hai vật đó xuống suối. Tất cả phải ăn hết lễ vật cúng, không được mang về. Riêng máu gà được chia đều cho các chủ gia đình, các chủ gia đình mang về bôi khắp vách nhà vừa cầu khẩn với các Giàng: “Đây là máu gà để rửa sạch mọi tội lỗi và những điều xấu xa do con cháu gây ra mà lâu nay chủ nhà không hay biết, mong Yàng thứ tội bỏ qua, cho ngày hội được suôn sẻ, cho con cháu mạnh khỏe vui tươi”.

Nghi lễ Ca coong tro (lễ mời mẹ lúa)

Đến ngày đã định, vào sáng sớm các dòng họ phải tập trung lại để tiến hành mời mẹ lúa về kho. Đây là nghi lễ đầu tiên mở màn cho lễ A Da koonh. Các dòng họ đến kho lúa (ti nong/tân nong) tiến hành mời mẹ lúa vào nhà chính dự hội cùng các loại giống cây trồng khác. Ngoài trang phục và các vật dụng mời mẹ lúa ra, con vật không thể thiếu được là chuột A Húi, được chuẩn bị sẵn bỏ vào ống tre nướng chín. Tất cả tập trung ở chân cầu thang kho lúa làm lễ mời thần lúa ăn các vật phẩm mà họ dâng lên. Sau đó, người Pa Cô vào kho lấy nắm lúa đầu tiên mang về nhà nấu ăn. Với lời cầu: “từ nay kho lúa sẽ được mở, cầu mong lúa trong kho không hao hụt, ăn lâu hết..”

Kết thúc lễ Ca coong tro, các dòng họ bưng mâm cỗ vòng quanh cột đâm trâu để trình diện báo cho Giàng sân (Âng cưm), Giàng cột trâu (Cọ) với nội dung: hôm nay các dòng họ đã chuẩn bị đầy đủ các món ăn thức uống ngon nhất để dâng lên lễ hội A Da Koonh. Mâm cỗ của các dòng họ phải được đưa vào tuần tự, dòng họ nào cư trú lâu đời trong làng thì dòng họ đó đưa vào trước. Sau khi thực hiện các nghi lễ trên, già làng tiến hành phần lễ cúng A Da chính thức.

Py đo âng cưm ( Lễ báo cáo cho giàng sân)

Các dòng họ dâng mâm cỗ vòng quanh cột đâm trâu để trình diện báo cho Giàng sân (Âng cưm), Giàng cây nêu (Cọ) với nội dung: hôm nay các dòng họ đã chuẩn bị đầy đủ các món ăn thức uống ngon nhất để dâng lên lễ hội A Da Koonh. Cầu xin giàng sân, giàng Cọ phù hộ cho con cháu làng bản tổ chức lễ hội được suôn sẻ, thành công.

Ta mọot Tâm pực ( Dâng mâm cỗ)

Để thể hiện sự tôn ti trật tự trong làng bản, người Pa cô có những quy định rõ ràng trong nghi thức dâng mâm cỗ vào Moong chung của làng. Dòng họ nào là bản xứ chính chủ của làng, thì dòng họ đó phải dâng mâm cỗ vào trước và các dòng họ tiếp theo lần lượt tuần tự. Mỗi Giàng được chuẩn bị 02 mâm cỗ tươm tất.

 Mâm thứ nhất: Bao gồm 01 heo hay 1 con gà luộc chín và bánh A Coát, sắn, khoai, cá, thịt nướng ống, rau, củ, quả luộc lượng đủ cho các thành viên gia đình tham dự lễ hộ dùng.

Mâm thứ hai: Bao gồm các loại giống cây, hạt trồng như: Chuối, mía, môn, khoai, kiệu, bầu, bí, sắn, ngô…chọn những cây, hạt đẹp nhất và dọn ngay góc mâm cỗ của gia đình.

Lễ Pa đoh ân đoong (lễ báo hiệu)

Trong nghi thức này, già làng phân công một chàng thanh niên khỏe mạnh, nhanh nhẹn, trong sáng, chuẩn mực, chuẩn bị và thực hiện.  Để báo hiệu và mời các Giàng về dự Lễ, người Pa Cô dùng tiếng nổ: lấy một đoạn tre có phần mắt nung trên lửa, rồi đập mạnh vào đà cửa chính theo hướng Đông (pâl loh) và hướng Tây (pâl lọot) để tạo nên tiếng nổ với ý nghĩa:

Tiếng nổ tiếng đầu hướng mặt trời mọc cầu cho hồn mẹ lúa, ngô, bầu, bí,... về với cái nương cái rẫy, không được lưu lạc nơi khác, cho con cháu làng bản mùa màng bội thu được sung túc, no đủ hơn.

Tiếng nổ thứ hai hướng mặt trời lặn cầu cho hồn của cải, tiền bạc đầy nhà, đi vùng Lào cầu mua được nhiều trâu, bò, dê, đi vùng Tà oayh (Tà ôi) mua và đổi được nhiều khố, váy, zèng đẹp bền, đi đồng bằng cầu mua được nhiều cồng, chiêng, chum ché quý.

Những lời giao ước trước đây giữa làng và các vị thần đã được thể hiện:

“Hôm nay, chum rượu định ước đã được mở, hội A Da đã chính thức, mời các vị Yàng Ku Tiẹc (đất đai), Âr Baan (trời), Ku Tăng (cây cỏ), Pụa (nắng),  Boo (mưa), Kâr hil azol (lửa), Cu lun (giun đất) và các mẹ Tro (lúa), Đếêp (nếp), Aưm (ngô)…. hãy xuống đây cùng chung vui với con cháu làng bản, mâm cỗ này là lòng thành của con cháu xin các vị Giàng vui lòng đón nhận. con gà, bánh A Coát đã chín mềm thơm ngon xin mời Giàng ăn, các loại rượu, Siêu, A riêu, Avieet, Tâm bộ… đã được mở sẵn xin mời Giàng uống, cho con cháu vui lòng”.

Từ đây, nghi lễ A Da Koonh chính thức bắt đầu. Cổng làng dở bỏ dấu hiệu cấm, các thần linh và khách mời được phép vào làng vui hội, công việc đâm trâu cùng một số hoạt động khác được tiến hành.

Các nghi lễ cúng chính thức

Sau khi các nghi lễ chuẩn bị đã tiến hành xong, Lễ cúng chính thức được tiến hành theo trình tự sau, do già làng và các trưởng họ tộc, Giàng các gia đình tham gia cúng tế:

Lễ cúng Giàng Tro/A cả A Bon (thần lúa và các vị giống cây trồng)

Lễ cúng A Da mang ý nghĩa tạ ơn các vị thần cai quản, các “Bà mẹ” của giống lúa, ngô, chuối, sắn, khoai, đậu, cà, mía, dứa, ớt, bầu bí, thuốc lá, kê… đã ban cho mùa màng bội thu, nuôi sống con cháu làng bản lớn khôn, khỏe mạnh.

Tiến hành lễ, tất cả ngồi trước mâm cúng cùng chủ làng, một số trưởng họ để cầu xin và tạ ơn các vị Giàng đã cho mùa màng bội thu. Nội dung cúng như sau:

“Ơ ờ Giàng Tro, a cả a bon, a tuôi, ra dư, plư cu pọa, alia tu lục a cả đép, cucha cu jó tro tre tâm me tâm mia a cả hơm đá plô, ki cul câu lâu thùm đá nga ti, nga ti lăng, a cập, a ul, a ục a tục, a vếc, cha ân truôi ân xeng peng tu bắt, ipe ân chiem ta lợc pọc ta lúi a kay, achau, xay pâl lung ka tunng tât lang, jiơn o târ coong boong cu lay, pânh ti noong a choh câr loh a xong trừng pràng, xung chặt, xục tâm pa pâr nhà pâr đừ xay kỳ tău…”.

Nghĩa là: Ơ thần mẹ lúa xin mời ngài về dự lễ A Da Koonh cổ truyền của chúng tôi, tạ ơn thần đã phù hộ cho dân làng được nhiều lúa, ngô, khoai, sắn…thu nhiều thóc gạo, thoát nạn đói nghèo. Cầu mong năm sau thần phù hộ nhiều hơn trước, lúa ngô đầy kho, đầy sân có ăn no có dự trữ, có sức khỏe tốt, cho bụi lúa to, bông dài hạt chắc, không bị sâu bệnh, không bị chim chuột phá hoại, tránh được mưa bão…”.

Lễ cúng Giàng Xứ (Giàng sông, suối, gió, núi, mây, lửa, đất, đường xá…)

Đối với người Pa Cô các vị thần, sông, suối, gió, mây, lửa, đất, đường xá gọi chung là Giàng Xứ, đã ban tặng cho con cháu làng bản dòng sông, con suối mát rượi, con cá ngọt lành, mây, gió mát mẻ điều hòa khí trời, đất đai mầu mỡ, cây cối tốt tươi nặng bông trĩu hạt, lửa sưởi ấm mùa đông, nấu chín món ăn thức uống, thiêu rụi cây cỏ tạo lớp tro màu mỡ, thổ nhưỡng đất đai, hạt lúa hạt ngô hội tụ vị thơm tinh túy, thơm lành.

Mâm cúng dành cho Giàng Xứ gồm ba tầng:

• Tầng thứ nhất dành cho thần đất (Giàng cuté)
• Tầng thứ 2 dành cho thần sông, núi (Giàng đá, Yàng coh)
• Tầng thứ 3 là tầng dành cho thần trời (Giàng âr bang)

Phía sau của dàn cúng người ta dựng một cây tre, phần đầu chẻ loe ra, đan lại thành hình chiếc phễu để cúng thần rừng xanh ( Cu Tăng).

Dân làng cùng con cháu cầu xin các vị Giàng đất, trời, nắng, mưa, lửa, giúp đỡ con cháu “Phát cốt đốt trỉa thuận lợi hơn, cầu mong các giống mẹ lúa, ngô, bầu, bí… bông dài  nẩy hạt, cây to, củ lớn, tốt tươi hơn nữa, để con cháu được sung túc no đủ hơn, cho hội ADa kì sau to hơn, vui vẻ hơn.

Nội dung cúng: “Con cháu làng bản luôn biết ơn Giàng Trời đã che chở, Giàng Đất đã ban cho nơi trồng trọt, chịu ngứa ngáy khi cuốc đất làm cỏ, Giàng Cây cỏ đã chịu đau đớn chết chóc khi bị chặt phá, Giàng Nắng đã phơi khô, Giàng Lửa đã thiêu trụi ban cho lớp tro tàn màu mỡ, Giàng Mưa đã tưới mát cho cây trồng tốt tươi…

Lễ cúng Giàng Ku muuiq (những người đã khuất)

Cũng như các tộc người khác, cúng linh hồn cho người đã khuất là một ý nghĩa vô cùng quan trọng, do vậy khi làng tổ chức lễ A Da Koonh người Pa Cô phải dành một mâm để cúng cho Giàng Ku muuiq, mời các linh hồn về chung vui với con cháu trong lễ hội, đồng thời cầu xin Giàng phù hộ cho dân làng yên ổn.

Ở lễ A Da Koonh này, do cúng chung tại làng nên người ta dành 1 mâm cúng chung cho tất cả các linh hồn người đã khuất của làng về dự, chứ không đọc tên cụ thể như trường hợp cúng ở gia đình.

Lễ cúng Giàng Pa nuôn (vị thần giúp con người làm nên của cải vật chất, chở che khi đi buôn bán…)

Ngoài hoạt động sản xuất nông nghiệp, người Pa Cô còn khai thác các lâm thổ sản để đổi lấy các vật dụng sinh hoạt như chiêng, ché, trâu bò, vải, nồi đồng, rìu rựa, mã não, vòng bạc và muối… Do vậy, công việc trao đổi buôn bán đóng vai trò quan trọng trong đời sống kinh tế của họ, điều này được thể hiện qua câu nói: “Muốn mặc Dèng thì hãy ngược lên Tà ôi - Muốn cầm cái rựa, Cồng, chiêng thì hãy xuôi về đồng bằng”. Vị thần che chở, phù hộ cho người Pa Cô cho những hoạt động này là Giàng Pa nuôn. Vì vậy, để nhớ ơn, trong lễ hội A Da Koonh chủ nhà dành một mâm cỗ cho vị thần này để tạ ơn và cầu mong năm tới việc đi buôn được suôn sẻ may mắn hơn.

Nội dung cúng: “Ơi Giàng atàn pa nuôm, xin mời thần về dự lễ A Da Koonh truyền thống của chúng tôi, để thưởng thức các lễ vật mà thần ưa thích được dân làng dành tặng cho thần (hơm đá trá pho kỳ cul cai ka lâu thùm, xa âm pa ân niêng…), tạ ơn thần đã phù hộ cho dân làng có của bán của để, kinh tế gia đình ngày càng khá hơn… Năm sau cầu mong thần gắn bó phù hộ nhiều hơn năm trước, làm ra nhiều của cải vật chất, gia đình được ấm no, hạnh phúc, của cải dôi dư, nhiều bạn bè gần xa yêu thương, tạo trí thông minh, được mọi người yêu mến, tin tưởng…”

Lễ cúng Giàng A zel

Giàng A zel gồm A bum/a boi và Tu looi/ târ tooq là hai vị thần sinh sống và cai quan trên trời và dưới đất. Do vậy, người Pa Cô dành một mâm cỗ tạ ơn và cầu mong 2 vị thần, năm tới con cháu sinh ra khỏe mạnh hơn, làng bản no đủ hơn:

Giàng A bum/aboi: ở trên trời, là một vị thần có công mài nhẵn hình hài con người tạo nên các loại giống cây trồng vật nuôi, điều hòa khí hậu cho mùa màng tốt tươi, bội thu.

Giàng Tu looi/târ tooq (thần giun đất): ngự trị ở dưới đất, sinh sản lớp đất thịt màu mỡ và có công nuôi dưỡng các loại giống cây trồng xanh tươi, nặng bông, trĩu quả; Giàng Cu lun đã ban cho lớp đất mùn màu mỡ và các mẹ lúa, ngô, bầu, bí.. đã sinh sôi nảy nở,nuôi dưỡng con cháu làng bản sung túc no đủ…

Lễ cúng Giàng Cợt (vị thần ban tặng sức khỏe cho con người/thần bản mệnh)

Người Pa Cô tin rằng, mỗi người đều có linh hồn luôn đi chung với thể xác của họ, mà vị thần của linh hồn con người chính là Giàng Cợt. Vị thần thần này cai quản tính mạng con người, luôn sát cánh với con người từ khi lớn lên cho đến cuối đời, đi đâu cũng có Giàng Cợt đi theo. Tất cả mọi việc nếu Giàng Cợt bằng lòng thì vợ chồng con đàn cháu đống, ngoan ngoãn, khỏe mạnh, nếu Giàng Cợt quay lưng thì vô sinh bất hạnh.

Để cho vị Giàng Cợt được vui lòng mát dạ, người Pa Cô thường dành một mâm cỗ cúng mời Giàng Cợt tạ ơn công đức ban tặng mạng người, sức khỏe, trường thọ. Đồng thời cầu xin Giàng Cợt ban tặng con cái, cháu chắt và che chở khỏi ốm đau bệnh tật, không vô sinh để gia đình, làng bản được vui vầy, hạnh phúc.

Nội dung cúng: “Ơ ờ Yàng Cợt, nhôn bôn liêng của mọi người trong gia đình, của từng cá nhân, hôm nay cuối năm làng có làm chung một mâm cúng, mời làng về dự lễ A Da Koonh cổ truyền của chúng tôi, để thưởng thức các món ăn mà dân làng dâng lên. Tạ ơn thần đã theo sát người và che chở những điều không hay, bảo vệ sức khỏe bình an, làm cho đức tính người tốt đẹp… Cầu mong năm mới thần phù hộ nhiều hơn che chở nhiều mặt trái, làm chô người khôn ngoan, làm điều hay việc tốt, nhiều người khác mến mộ, con cháu hiếu thảo….”.

Lễ cúng Giàng Đung (thần nhà cửa)

Giàng Đung là thần nhà cửa che chở mưa, nắng, gió, tránh ma quỷ, rắn rết, bảo vệ tổ ấm cho người Pa Cô, Không chỉ bảo vệ tài sản cũng như con người mà còn mang lại hạnh phúc, cảnh quan … Do vậy, trong tâm thức người Pa Cô mỗi khi họ rời xa nhà thường báo với Giàng đung về công việc mình sắp làm và xin phép Giàng cho phép các hoạt động của mình…

Nội dung lời khấn: “ơ ờ Giàng đung ka tung pựt chịu a tỗ a nang, câr hay, câr dong ka đil púa bo, xieng bao âng nghiẹt âng jiẫu ka đil xã târ ma , ka đi ti cuôi ân a el mẹc a chẹc lòm, vôi cha ân truôi, ân xeng peng tu bặt, hơm đá trá plô, ki cul ka lâu, đá ti nga, ti nga ti lăng, a cập aul, a ục, a tục, avẹc o êm loòm pâl lung katung târ a o kic chư ka pư ka ớp, tả câr roong mơng câr rơng khâm..”.

Tạm dịch: Ơ thần nhà cửa, thần đã chịu nóng rát khói bếp, đã che chở nắng mưa, gió bão, đông lạnh, che chắn dịch bệnh ốm đau, che chắn kẻ xấu mặt rát lòng.

Xin mời thần nhà chung vui ngày lễ A Da Koonh cổ truyền, thưởng thức cơm lam, thịt gà, cá nướng, thịt ống, bánh a quát, bánh đòn và các lễ vật. Tạ ơn  vị thần đã phù hộ bảo vệ che chở  và cầu mong năm tới thần che chở mưa, nắng, gió… làm cho nhà ấm cúng, thoáng mát con người, con cháu khỏe mạnh, học tập làm ăn, có kết quả.

Lễ cúng Giàng pân năn (thần vật nuôi)

Người Pa Cô cho rằng, vật nuôi chịu sự định mệnh của Giàng pân năn và cung cấp thịt cho con người bổ dưỡng và cúng các vị thần khác. Do vậy con người phải chăm sóc vật nuôi tốt mới có cái ăn, cái bán tạo dựng kinh tế gia đình….

Lời cúng được thể hiện như sau:  “Ơ  Giàng Pân năn ân ichiem tiria câr ro aliic, a ói… mời thần về dự lễ a âz của gia đình chúng tôi, dùng các lễ vật trong mâm, tạ ơn thần đã phù hộ cho gia đình nuôi được nhiều gà vịt, vừa có cái ăn, vừa bán đổi. cầu mong năm sau thần phù hộ nhiều hơn năm trước, vật nuôi sinh sản nhiều, không bị dịch bệnh, lúa đầy nhà, gà đầy sân, trâu, bò, lợn đầy chuồng, nhiều người ưa thích, bán được nhiều hơn năm trước….”.

Lễ cúng Giàng âng cưưm cađựp (thần sân, vườn tược trong nhà)

 Người Pa Cô cho rằng, sân vườn nhà là bạn bè thân thân tiết giúp con người xua đuổi ma quỷ, rắn rết, những kẻ hạm hại mình sẽ không được phép vào sân vườn nhà mình góp phần bảo vệ sức khỏe con người và vật nuôi làm cho cảnh vật của khuôn viên nhà ở vui vẻ, nơi tiễn con cháu đi học hành làm ăn xa may mắn thành công, đón con cháu trở về bình an vô sự, thành tài đỗ đạt. Do vậy, trong lễ A Da Koonh người Pa Cô đã dành riêng một mâm cúng cho các vị thần này, để thần phù hộ cho gia đình, làng bản của họ được yên vui…

Lễ cha đooi âr beh (lễ ăn cơm mới)

Lễ cúng tạ ơn và cầu mong cho các vị thần linh đã thành công mĩ mãn, vị già làng cùng con cháu thực hiện một nghi thức đặc biệt, đó là nghi thức Cha đooi Âr beh. Đại diện các gia đình ngồi quanh già làng và làm động tác nằm ngủ, giả vờ ngủ thật say, già làng làm động tác gà gáy 3 lần, con cháu mở mắt ngồi dậy và già làng chia cho từng nắm cơm được nấu trong xoong nhỏ từ lúa mới “ Các con hãy ngủ đi, ngủ một giấc thật say nồng, để quên đi những nhọc nhằn của năm đã qua, cùng mơ về năm mới mùa màng bội thu hơn. Lúa mới Già nắm từ Tân Noong giờ đã chín thơm mùi cơm mới. Ngoài kia trời đã dần sáng, các con ơi hãy thức dậy, ăn những hạt cơm thơm đầu tiên của năm mới, mong các con khỏe mạnh, bản làng sung túc yên vui. Nào chúng ta cùng gáy, vang tiếng gà gáy đầu tiên chào bình minh năm mới” Năm mới đã sang, muốn lên rừng phát nương làm rẫy cho mùa tớí sẽ không còn lo sợ, kiêng cữ nữa, bởi vì, lễ hộị A da koonh đã diễn ra suôn sẻ tốt đẹp, các vị Giàng, thần linh đã cho phép lên rừng xuống suối, phát nương làm rẫy.

Lễ Cha tâm păn (lễ khai vị)

Khi phần cúng tế đã kết thúc, đến lượt khai vị chung của toàn thể người tham gia, chủ làng là người khai vị đầu tiên tròn các món ăn thức uống được các dòng họ dâng lên A Da Koonh. Sau đó lần lượt là các vị trưởng họ, rồi đại diện các vị khách mời.

Nghi thức này thể hiện sự kính trọng chủ làng, trưởng họ đối với các vị thần linh và các vị khách quý đến chung vui lễ hội. Các vị khách thể hiện sự tôn trọng và quan tâm ưu ái đối với già làng cùng con cháu làng bản. Cơm mới và mâm cỗ phải ăn hết ngay tại nhà chung của làng, không được dư thừa hoặc đưa về nhà

Phần hội: Các hoạt động diễn xướng, vui chơi

Các vị Giàng đã trở về nơi ngự trị của mình. Tại nhà Târ đah ngôi nhà chung của làng lúc này chỉ còn lại Già làng cùng con cháu làng bản. Các mâm cỗ A Da Koonh được chia được phân chia đều đặn cho từng dòng họ. Mỗi dòng họ một mâm, họ ngồi bên nhau quầy quần bên trong  Mòong của ngôi nhà Târ đah ấm áp như lòng cha mẹ dành cho các con. Mâm cỗ phải ăn hết ngay tại Mòong không được dư thừa, không mang về nhà riêng. Họ vừa thưởng thức mâm cỗ vừa giao lưu nói chuyện, hát hò, nhảy múa.  

Đây là một nghi lễ đẹp thể hiện tình cảm gắn bó thiêng liêng của con cháu làng bản, sướng khổ cùng nhau, no đói giúp nhau, không phân biệt chia rẽ người giàu sang kẻ nghèo hèn, đơn côi hay góa bụa, tất cả mọi người như một. Nghi lễ ăn chung này chỉ có ở lễ hội A Da Koonh, A Da Kăn của người Pa Cô. Phần hội sẽ được tiến hành và kéo dài nhiều ngày nhân dịp năm mới của người Pa Cô, kết thúc sau một mùa lúa. Đây chính là thời gian nghỉ ngơi và các thành viên trong và ngoài làng có dịp thăm hỏi nhau. Vì vậy, sau khi phần nghi lễ ở làng kết thúc, mọi người trở về nhà để chuẩn bị tiếp đón khách.

Buổi tối đầu tiên của lễ hội, già làng cùng các trưởng họ đi đến tất cả các gia đình để hỏi thăm chúc tụng. Tại đây, họ hàn huyên bên bếp lửa bập bùng, cùng nhau thể hiện các tài năng văn nghệ của mình, và gửi lời chúc tốt đẹp đến tất cả mọi người bằng lời ca điệu hát, cùng nhau đối đáp bằng dân ca Ca lơi, Târ a, Xiềng, Cha chấp hòa chung nhịp trống, tiếng chiêng vang cả núi rừng. Các món ăn, thức uống đặc biệt đã được chuẩn bị lâu nay cũng được dọn ra đãi khách, họ cùng vui chơi, ăn uống qua nhiều ngày cho khi lễ hội kết thúc.

Pa choo Tâm moi (Nghi thức tiễn khách kết thúc lễ hội A Da Koonh)

Để báo với các vị thần linh của con cháu ở xa, của các vị khách mời đã đến dự đông đủ, cảm ơn các vị khách cùng con cháu đẫ đến chung vui lễ A Da Koonh của làng. Trước khi ra về, người trưởng họ cùng các chủ gia đình thực hiện một nghi lễ cuối cùng đó là nghi lễ Târ lêh (tiễn khách).

Mâm cỗ trong nghi lễ này là một con gà luộc, một tấm thổ cẩm, một A điên (mâm) bánh A Koát cho mỗi chủ vị khách và con cháu. Đây là món quà mà các vị khách sẽ mang về và cúng trước bàn thờ tổ tiên mình để báo cáo với các vị thần đã về nhà an toàn. Lễ tiễn khách này là để cầu mong cho con cháu trở về bình an, năm mới gặp nhiều may mắn, thuận lợi hơn.

Một số hình ảnh Lễ hội A Da Koonh ở A Lưới

Tái hiện Lễ hội ở Festival Huế

Tái hiện Lễ hội tại trung tâm huyện

Nghi lễ A Da Koonh được các Già làng thực hiện tại Làng A Năm, xã Hồng Vân

Ngày nay, lễ hội A Da Koonh, A Da Kăn vẫn được người Pa cô trân trọng gìn giữ lưu truyền rộn ràng khắp bản làng.  Ngày 25 tháng 12 năm 2019, lễ hội A Da Koonh của người Pa cô đã được Đảng Nhà  nước, Bộ Văn hóa Thông tin và thể thao công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể cấp quốc gia, đó là niềm vinh hạnh rất lớn không chỉ riêng cộng đồng người Pa Cô mà là niềm vui chung cho các dân tộc anh em Tà Ôi, Cơ Tu, Pa Hi, Vân Kiều, Kinh… và nhiều dân tộc anh em cùng sinh sống trên mảnh đất A Lưới, Thừa Thiên Huế thân yêu.